Cuộc cải cách cảnh sát tại Ukraina phải đối mặt với nhiều vấn đề

Bài báo của tạp chí Foreign Policy (chính sách đối ngoại) là một tạp chí Hoa Kỳ hai tháng ra một số, được lập ra vào năm 1970. Nguyên thủy tạp chí này chỉ ra hàng quý, được in trên khổ giấy hẹp độc đáo 4 inch × 11 inch. Chủ đề của tạp chí tập trung vào các chính sách đối ngoại của Hoa Kỳ và chính trị quốc tế, mối quan hệ quốc tế và kinh doanh.

Cảnh sát Ukraina đang nhận được nhiều lời khen ngợi. Nhưng họ vẫn phải đối mặt với những thách thức khi làm nhiệm vụ.

Trong năm qua hàng ngàn nhân viên cảnh sát mới được tuyển dụng đã bắt đầu đi tuần trên đường phố ở Kiev, Odessa, Lviv và các thành phố khác trên khắp Ukraina. Trái ngược với những cảnh sát tiền nhiệm thời hậu Xô viết, những cảnh sát mới lịch sự, được đào tạo tốt, có sức khoẻ. Có lẽ điều quan trọng nhất, họ khước từ nhận hối lộ. Nhiều nhân viên mới đồng cảm với cuộc cách mạng Maidan 2013-2014, cuộc biểu tình lật đổ nền chính trị tham nhũng của cựu Tổng thống Yanukovych. Họ thực sự chú trọng đến cuộc xây dựng mới, dân chủ hơn ở Ukraina. Hơn một phần tư lực lượng cảnh sát mới là phụ nữ – một trong những tỷ lệ cao nhất trên thế giới. Đơn vị cảnh sát mới được người dân Kiev ủng hộ, yêu mến và họ được coi là một biểu tượng của một nhà nước dân sự.

Các chuyên gia quốc tế cũng đang hài lòng và đầy cảm xúc. Họ biểu dương lực lượng cảnh sát tuần tra mới như một trong những tia sáng của hy vọng thời hậu Euromaidan Ukraina. Lực lượng này được các chuyên gia miêu tả như một “động lực cho sự thay đổi” và thậm chí không có gì ngạc nhiên khi người nước ngoài đang thấy rất vui vì “cảnh sát sẽ là những người quyết tâm xây dựng đất nước.” – Phần lớn nguồn tài chính hỗ trợ cho cuộc cải cách cảnh sát mới là do Cục đặc trách Chất gây nghiện Quốc tế và Thi hành Pháp luật (INL) thuộc Bộ Ngoại giao Mỹ cùng với sự giúp đỡ thêm của Canada và Nhật Bản.

Cho đến nay mọi việc vẫn diễn ra tốt đẹp. Nhưng những thành công được chứng minh đang che đậy một số khuyết điểm quan trọng, nó có thể là yếu tố phá hoại ngấm ngầm giống như trong những năm tháng trước. Đó là quy trình cải cách cảnh sát không rõ ràng được ban hành từ trên xuống, do một vài quan chức quyền lực và sự tham gia của những người hoạt động trong xã hội dân sự rất hạn chế. Điều này có thể dẫn tới hậu quả là những nhà tài trợ quốc tế đang tiếp tay cho những nguy cơ làm cản đường để làm sạch cơ quan thực thi pháp luật khác trên thế giới. Nhà tài trợ luôn luôn có khuynh hướng giúp đỡ cho giới tinh hoa chính trị tham nhũng độc tài, những người này vẫn còn sa lầy trong hệ thống quân sự bí mật.

Một cách tiếp cận như vậy sẽ có xu hướng cảnh sát chỉ chịu trách nhiệm trước những người lãnh đạo. Trong khi đó lực lượng cảnh sát đúng nghĩa phải chịu trách nhiệm hay phải giải thích, trả lời trước người dân mà họ đang phục vụ. Vì lý do này, công cuộc cải cách cảnh sát thành công hay không phụ thuộc vào việc xây dựng một sự đồng thuận giữa nhà nước và xã hội như thế nào và khi nào thì nhà nước có thể sử dụng bạo lực: xem xét, ví dụ… Hiện nay cuộc thảo luận giữa lực lượng cảnh sát và người Mỹ gốc Phi đang được bàn tán rộng rãi tại Mỹ. Cuộc tranh luận diễn ra trên diện rộng, miễn phí trên các phương tiện truyền thông, trong các cuộc bầu cử thường xuyên và công bằng cũng như trong các tòa án minh bạch.

Nhưng Ukraina và các nước khác với một lịch sử lâu đời được thống trị bởi các nhà độc tài nên rất thiếu các phương tiện hay địa điểm cho cuộc đối thoại giữa nhà nước và xã hội một cách có hiệu quả. Cụ thể trong thời hậu Xô viết, Bộ Nội vụ Ukraina (cơ quan chủ quản của sát cảnh sát) được thiết kế để hỗ trợ cho các chính sách của chính phủ, để trừng phạt những người bất đồng chính kiến và để chứng minh những gì mà chính phủ đã đạt được trên khắp đất nước.

Một ví dụ được đưa ra, mặc dù có một số vòng bầu cử cạnh tranh, một xã hội dân sự đa dạng và rất nhiều các phương tiện truyền thông, các quan chức Ukraina tiếp tục sử dụng cảnh sát để ép buộc phe đối lập ngay ngày đầu của cuộc nổi dậy Euromaidan. Khi đó các nhà tài trợ quốc tế sẽ tìm đến và nhanh chóng hỗ trợ, hoặc thậm chí tăng cường cho bộ máy trừng phạt của nhà nước mà vô tình phớt lờ đến sự tham gia tích cực của công dân trong việc giám sát cảnh sát.

Cho đến nay, cảnh sát mới của Ukraina đã tập trung vào một vấn đề nhỏ: hút thuốc lá nơi công cộng, người vô gia cư ngủ trong khu du lịch, khoảng cách dừng xe giữa phương tiện tham gia giao thông và xe buýt, xe điện. Nhưng mô hình lập ra chính sách mới ở các thành phố Ukraina đã không giải quyết được những vấn đề lớn như tình trạng gia tăng tội phạm bạo lực và ngăn chặn thông qua kiểm tra kiểm soát những mầm mống có thể gây ra. Trong khi đó lãnh đạo cảnh sát quen với việc triển khai lực lượng quá mức đối để đối phó với những cuộc biểu tình hòa bình hoặc tập đoàn tội phạm có tổ chức, tiếp tục không bị phản đối và không được cải tổ. Trong khi đó lực lượng cảnh sát mới trong sáng có thể phải đối mặt với những thách thức tham nhũng ở quy mô nhỏ, vẫn chưa có sự vận động nghiêm túc chống tham nhũng từ chóp bu và chống tham nhũng ngay từ đầu.

Thậm chí đáng lo ngại hơn là Bộ nội vụ lập kế hoạch tổ chức một lực lượng SWAT được hỗ trợ từ Cục phòng chống túy của Mỹ, Tuần tra Biên giới Hoa Kỳ và Cục đặc trách Chất gây nghiện Quốc tế và Thi hành Pháp luật. Dự án này lặp lại dự án cảnh sát tuần tra, chỉ có một vòng tròn khép kín của các quan chức Bộ và các nhà tài trợ của Mỹ đang tham gia thiết kế các lực lượng mới. Lực lượng này để thay thế cho cựu lực lượng hoạt động đặc biệt cảnh sát “Berkut” khét tiếng về bạo lực chết người trong việc chống lại những người biểu tình Euromaidan. Các nhà hoạt động lo lắng rằng việc áp dụng các mô hình Mỹ cho một lực lượng cảnh sát quân sự sẽ cho phép các nhà lãnh đạo Ukraina sử dụng vũ lực tàn bạo chống các cuộc biểu tình chống chính phủ trong tương lai. Chúng ta có thể thấy tại nước láng giềng Ba Lan và Cộng hòa Czech cảnh sát quân sự chỉ được giao quyền cho các lực lượng vũ trang hoặc để thực hiện nhiệm vụ chống khủng bố.

Kể từ khi Yanukovych bị lật đổ, Ukraina đã trải qua một dòng chảy của các quan chức chính phủ cũ từ Georgia có cả cựu Tổng thống Mikheil Saakashvili. Lấy cảm hứng từ những cải cách mà họ thực hiện tại quê nhà, các quan chức đã tìm cách xuất khẩu kinh nghiệm của họ đến Ukraina. Các cải cách cảnh sát Gruzia tận diệt tham nhũng nhỏ và đã đạt được sự khen ngợi của quốc tế.

Tuy nhiên những cải cách của Saakashvili cũng biến Bộ Nội vụ thành cơ quan chính phủ quyền lực nhất, một cơ quan thu phát để do thám phe nhóm chính trị đối lập. Thật không may các phương pháp được sử dụng để chỉ đạo cải cách từ trên xuống của Saakashvili tại Gruzia đang được nhân rộng hậu Euromaidan Ukraina. Việc đưa ra quyết định quan trọng chỉ nằm trong tay một nhóm nhỏ đó là những người đang tương tác và những nhà tài trợ bên ngoài. Các nhà hoạt động xã hội dân sự chỉ được mời với vai trò để giám sát các thủ tục đã được đặt ra, trái ngược với các ý tưởng cho việc định hướng của cải cách. Tầm nhìn của sự thay đổi được truyền trực tiếp từ cấp trưởng, phó xuống cấp dưới cùng về các dự án mà không có sự thảo luận công khai.

Có một trường hợp ngoại lệ duy nhất trong cuộc cải cách từ trên xuống xảy ra hồi đầu năm khi các nhà hoạt động xã hội dân sự được phép ảnh hưởng đến việc soạn thảo luật cảnh sát mới được thông qua vào tháng Bảy năm 2015. Các nhà hoạt động đã thành công trong việc xác định các cảnh sát như một cơ quan “phục vụ xã hội bằng cách đảm bảo bảo vệ các quyền và tự do”. Ra lệnh cho cảnh sát phải báo cáo các trường hợp lạm dụng quyền con người và yêu cầu cảnh sát phải mang phù hiệu nhận dạng. Có như vậy những ý kiến đóng góp mới đáng kể. Đây là ví dụ cụ thể về dự thảo luật mới về cải cách mới đúng nghĩa Nhà nước kết hợp với xã hội dân sự. Đó là môt dấu hiệu tích cực cho tương lai. Nhưng cho đến nay rất ít bằng chứng cho thấy các nhà chức trách đã học hỏi hay áp dụng từ ví dụ này.

Mặc dù các nhà hoạt động chính trị trong thời gian đầu thường bất đồng về quá trình cải cách cảnh sát tuy nhiên khi thống nhất họ đã đưa ra ba thay đổi lớn.

Đầu tiên, họ nhấn mạnh rằng người đứng đầu cảnh sát, phải được thiết kế như một nhà phi chính trị chuyên nghiệp, cần được tuyển chọn trên cơ sở cạnh tranh, không được bổ nhiệm từ Bộ trưởng Bộ Nội vụ.

Thứ hai, Trưởng Công an tại địa phương cũng cần được lựa chọn thông qua cạnh tranh công bằng.

Cả hai yêu cầu trên nhằm mục đích phá vỡ truyền thống lâu đời của các đơn vị cảnh sát rằng họ chỉ trung thành, phục vụ cho chính phủ tương ứng chứ không phải cho công chúng.

Thứ ba, cho đến nay chưa hề có cuộc thảo luận nào về về tương lai của Cơ quan An ninh Ukraina (SBU), một thành phần quan trọng của bộ máy an ninh nội bộ. SBU rất quan trọng trong việc giám sát tình hình trong nước và trước cuộc cách mạng Euromaidan, chính phủ thường sử dụng cơ quan này để đàn áp đối thủ chính trị. Tại Georgia các cơ quan mạnh, cơ quan tình báo không được cải tổ đã trở thành một vấn đề gây nhiều tranh cãi trong các cuộc bầu cử quốc hội năm 2012 và chính điều này đã giáng một đòn nặng vào chế độ Saakashvili.

Dựa trên kinh nghiệm cho thấy trên thực tế cải cách cảnh sát ở Georgia và Ukrain đang phản ánh rõ nét khuynh hướng như Liên xô cũ và ở các quốc gia dưới sự lãnh đạo của độc tài. Những nỗ lực của quốc tế thường cung cấp cho cảnh sát đồng phục mới, sửa sang lại đồn cảnh sát, xe cộ tuần tra. Chương trình cũng chỉ tập trung chủ yếu vào các mục tiêu như thể chế và cơ cấu pháp lý chính thức; chỉ một phần nhỏ trong chương trình có sự tham gia của các nhóm xã hội dân sự để thúc đẩy các nguyên tắc của pháp luật.

Các nhà tài trợ thường hoạt động theo nhận định rằng cải tổ lực lượng cảnh sát sẽ nâng cao tính chuyên nghiệp, đóng một vai trò trung lập trong bối cảnh chính trị, do đó họ sẽ bảo vệ các quá trình dân chủ hóa. Tuy nhiên cho đến nay có rất ít bằng chứng cho thấy điều này xảy ra ở các nước Liên Xô cũ. Mặc dù hàng năm các nhà tài trợ vẫn hỗ trợ cho Moldova, Armenia, Georgia, Kyrgyzstan, Tajikistan. Nhưng  cảnh sát ở các nước này vẫn còn tùy tiện bắt giữ các nhà chính trị đối lập trước và trong các cuộc bầu cử, hạn chế các phương tiện truyền thông đại chúng và đàn áp bạo lực các cuộc biểu tình chống chính phủ. Trong kịch bản xấu nhất, các kỹ năng mà cảnh sát thu được thông qua các dự án đào tạo từ các nhà tài trợ sẽ dùng để thực hiện các quyết định của các lãnh đạo chính trị đang nắm quyền.

Thay vì nâng cấp bề nổi, các nhà tài trợ phải tập trung vào việc thúc đẩy sự hợp tác giữa nhà nước và xã hội. Để chắc chắn một quá trình cải cách từ trên xuống để mang lại kết quả nhanh chóng hơn và bền vững hơn.

Tuy nhiên đây chỉ là lực lượng cảnh sát thời hậu Xô viết, họ có thể được chuyển đổi để thích hợp cho nhu cầu của một xã hội dân chủ. Chúng ta không thể quan sát thấy ngay như nhìn vào tốc độ của xe cảnh sát, hoặc có sẵn một “máy quay phim” chiếu cho ta thấy sự hiệu quả của cải cách cảnh sát. Các quy tắc của pháp luật chỉ được lực lượng cảnh sát duy trì hay không sẽ có câu trả lời từ công chúng. Điều đó chỉ xảy ra nếu người dân có tiếng nói của họ.

Đức Dũng


Mạng Ký Giả: Cuộc thi viết với chủ đề Việt Nam - Đất nước - Con người

 




Trả lời

Email của bạn sẽ không được hiển thị công khai.

Cùng chủ đề