Bài viết của Anders Åslund được đăng trên tờ Project-syndicate. Ông là thành viên cấp cao của Hội đồng Atlantic ở Washington, D.C. là tác giả của cuốn Ukraina: What Went Wrong and How to Fix It.

WASHINGTON, DC – Năm nay, nền kinh tế Nga tồi tệ nhất trong nhóm G-20, sụt giảm 3,8% theo số liệu mới nhất của Quỹ Tiền tệ Quốc tế dư báo. Và thậm chí còn tệ hại hơn nữa. Tuy nhiên Tổng thống Vladimir Putin tuyên bố rằng các chính sách kinh tế của ông vẫn còn phù hợp; Trên thực tế ông đã thay đổi một cách khôn ngoan qua đó hạn chế những thiệt hại vốn có thể đã xảy ra nếu ông không thay đổi.

Vào cuối năm 2014, Nga đã lâm vào tình trạng hoảng loạn tài chính. Khi đó Ngân hàng Trung ương Nga (CBR) đã đối phó với sự sụt giảm giá dầu bằng cách thả nổi đồng rúp, khiến cho đồng rub ngay lập tức giá trị chỉ còn một nửa. Những người dân Nga tuyệt vọng đã đổ xô đi mua bất cứ thứ gì có thể mua được trước khi đồng nội tệ trở thành một mớ giấy lộn. Lạm phát đã tăng vọt đến 16%.

Ông Putin đã đưa ra giải pháp tại Hội nghị báo chí thường niên vào tháng 12-2014 – đã không giúp trấn an dân chúng: “Chúng tôi dự định sử dụng các biện pháp đã được áp dụng thực hiện tương đối thành công hồi năm 2008”. Tổng thống Putin đã nhắc đến phản ứng của Nga trước cuộc khủng hoảng tài chính toàn cầu khi quốc gia này triển khai gói khích thích tài chính lớn nhất trong nhóm G20 với quy mô không dưới 10% GDP. Kết quả là: GDP giảm 7,8% – mức sụt giảm lớn nhất trong  nhóm G20. Chung quy lại Putin đã đề xuất sử dụng lại một chính sách đã thất bại trong quá khứ.

May mắn cho nước Nga, Putin đã không thực hiện lời hứa của mình. Trong niên khóa 2008-2009, CBR theo đuổi một chính sách phá giá đồng nội tệ từ từ, cấp nguồn tài chính để giải cứu tất cả các tổng công ty nhà nước và công ty tư nhân lớn, bất kể chúng hoạt động có lãi hay bị thua lỗ. Thời gian này, Nga đã duy trì chính sách về tỷ giá là thả nổi đồng rub và bảo tồn lượng tiền dự trữ ngoại hối. CBR ổn định thị trường bằng cách tăng mạnh lãi suất đột ngột và giảm dần dần. Biện pháp mà bất kỳ Ngân hàng Trung ương nào cũng phải hành động trong tình huống như vậy.

Nga đã thông qua một gói kích cầu chống khủng hoảng; Tuy nhiên gói này chỉ bằng một phần ba gói kích cầu kinh tế năm 2008 khi nó chỉ bằng 3,5% GDP. Mặc dù chính phủ Nga đã đưa ra một số doanh nghiệp mang tính “chiến lược”, nhưng thực tế chính phủ cung cấp cho họ lượng tiền rất nhỏ. Đáng chú ý nhiều công ty lớn hoạt động trong ngành xây dựng và ngành hàng không bị buộc phải phá sản. Hủy diệt sáng tạo, mà trong cuối những năm 1990 cung cấp Nga với một thập kỷ tăng trưởng bình lưu, đã được hồi sinh phần nào. Cuộc sống là một chút ít an toàn cho nhà giàu Nga. Sự “phá hủy mang tính sáng tạo” này vốn mang lại cho Nga một thập kỷ tăng trưởng rất cao vào cuối những năm 1990, dường như đã được áp dụng trở lại. Cuộc sống thiếu sự an toàn hơn trước đối với giới nhà giàu ở Nga. Có vẻ như Nga cấp vốn cho các dự án mua sắm và đầu tư cho những công ty này từ nguồn thu dầu mỏ dường như vô tận. Nhưng hiện giờ khi giá dầu giảm mạnh kéo theo doanh thu xuất khẩu của Nga giảm 30% trong năm nay và ngân sách của Nga trở nên thiếu thốn.

Nếu có một điều gì đó đưa ra để thừa nhận uy tín của ông Putin thì đó là việc bảo tồn ngân sách. Theo dự kiến năm nay thâm hụt ngân sách của Nga chỉ 2% GDP, tăng lên 3,5% vào năm 2016 – một thành quả rõ rệt cho dù quốc gia này đang phải vượt qua một cú sốc thương mại và trừng phạt tài chính quốc tế. Trong năm nay chính phủ sẽ dự định chi tiêu 40-45 tỷ usd từ quỹ dự trữ tài chính để hỗ trợ cho ngân sách. Nga có khả năng để chi trả cho đièu này khi tổng dự trữ ngoại tệ  hiện nay lên tới 364 tỷ usd và nợ công ở mức 14% GDP.

Để thực hiện những điều trên yêu cầu Putin phải bỏ phần nào những điều cấm kỵ đối với chế độ của mình. 15 năm đầu dưới sự lãnh đạo của ông, tiêu chuẩn sống của người Nga đã tăng lên đều đặn; nhưng đã lao dốc nhanh chóng kể từ tháng 11-2014. Năm nay (2015) mức lương thực tế được dự kiến sẽ giảm 10%. Lương hưu thực tế cũng đang giảm và hỗ trợ cho y tế, giáo dục dự báo sẽ giảm 8%.

Các doanh nghiệp khổng lồ nhà nước cũng đang chịu chung cảnh ngộ, đều bị ảnh hưởng. Tập đoàn khí đốt. Gazprom, tập đoàn Rosneft (đã tiếp quản Yukos) và công ty đường sắt Nga đã công khai xin hỗ trợ tài chính từ Chính phủ. Cuối tháng 12-2014, Putin đã chấp nhận một kế hoạch hỗ trợ tài chính lớn cho Rosneft. Nhưng vào tháng 8-2015, rõ ràng cả ba người khổng lồ sẽ nhận được chỉ là một phần nhỏ tài chính trong số họ yêu cầu. Người đứng đầu đầy quyền lực của ngành Đường sắt Nga, Vladimir Yakunin, một cựu sĩ quan KGB và cũng là người bạn của ông Putin, đã bị sa thải.

Trước sự trừng phạt tài chính từ phương Tây, ông Putin cố gắng để bảo tồn ngân quỹ nhà nước là điều hoàn toàn hợp lý. Tuy nhiên tầm quan trọng của nó không nên được phóng đại. Tác động từ chính phủ đối với nền kinh tế vĩ mô là đáng kể, nhưng Kremlin không có một kế hoạch cải cách nào mang tính hệ thống được đưa ra trong chương trình nghị sự. Không giống như Trung Quốc, Nga đã không có nỗ lực để kiềm chế nạn tham nhũng tràn lan ở trong giới quan chức cấp cao. Cũng không tiến hành bất cứ điều gì được thực hiện để tăng cường các quy định của pháp luật. Hàng chục ngàn doanh nhân (có lẽ là vô tội) Nga đang ngồi trong trại giam chờ xét xử vì các quan chức an ninh muốn thâu tóm công ty của họ. Chủ nghĩa bảo hộ gia tăng nhanh chóng khi Nga ngày càng áp đặt thêm nhiều đòn trừng phạt thương mại.

Câu hỏi lớn được đặt ra là người dân Nga sẽ phản ứng thế nào khi họ nhận ra rằng sự suy giảm mức sống của chính bản thân họ không phải trong thời gian ngắn tương tự như năm 1998? Hồi năm 2014, GDP của Nga là 2.100 tỷ usd (theo tỷ giá quy đổi lúc đó). Nhưng năm nay đã rớt mạnh xuống còn 1,1 nghìn tỷ usd. Những con số này không phản ánh sức mua, nhưng tầng lớp trung lưu Nga thường tính thu nhập bằng đồng đô la. Cho đến nay phản ứng của công chúng hoàn toàn bị ngăn chặn, chỉ duy nhất có một cuộc biểu tình của cánh tài xế xe tải kéo dài hai tuần phản đối về tăng lệ phí đường bộ. Điều này cho thấy sự im lặng của công chúng Nga sẽ không thể kéo dài mãi.

Trong một cuộc họp báo cuối tháng 12-2014, Putin đã đặt ra những kỳ vọng của mình: “Trong một kịch bản xấu nhất, tôi tin rằng [cuộc khủng hoảng] sẽ kéo dài một vài năm…. Sau đó tăng trưởng là điều tất yếu, do tình hình kinh tế  thế giới thay đổi cùng nhiều nguyên nhân khác. Một nền kinh tế thế giới đang tăng trưởng sẽ cần một nguồn năng lượng bổ sung”. Cho đến tháng 12-2015 ông Putin lại phát biểu”.

Những phát biểu của ông không còn đáng tin nữa. Nền kinh tế Nga đã trị trệ thậm chí trước cả khi giá dầu toàn cầu lao dốc và hầu hết các chuyên gia dự đoán giá năng lượng sẽ ở mức thấp trong thời gian dài. Điều này tiếp tục tạo ra thách thức mới đối với ông Putin mà từ trước đến nay ông chưa bao giờ phải đối diện: Ông điều hành nước Nga trong một thời điểm không có ánh sáng ở cuối đường hầm.

Đức Dũng