BẮC KINH – Hai nhà lãnh đạo đã gặp nhau hơn chục lần và vai kề vai trong cuộc diễu hành quân sự hôm thứ Năm. Nhưng mối quan hệ luôn được được ca tụng giữa Chủ tịch Trung Quốc Tập Cận Bình và nhà lãnh đạo Nga Vladimir Putin, đã trở nên gượng ép khi nền kinh tế hai nước gặp khó khăn.

Hai thỏa thuận giao dịch năng lượng ký kết hồi năm ngoái về việc Nga cung cấp khí đốt tự nhiên cho Trung Quốc tiến bộ rất ít và hầu như không được đề cập đến khi hai người gặp nhau để thảo luận sau khi xem xong chương trình diễu binh trên quảng trường Thiên An Môn. Trước đó thương mại song phương được dự đoán lên tới hơn 100 tỷ USD trong năm nay, nhưng hết sáu tháng đầu năm chỉ đạt 30 tỷ USD. Sự sụt giảm này chủ yếu do Trung Quốc giảm nhu cầu về dầu mỏ của Nga.

Ông Putin đang phải dựa vào bóng của ông Tập là người đứng đầu nền kinh tế lớn thứ hai thế giới. Nhưng với những biến động gần đây của thị trường chứng khoán Trung Quốc và tăng trưởng kinh tế chậm nhất trong một phần tư thế kỷ, Bắc Kinh sẽ không thể cung cấp giá đỡ cho ông Putin. Trong hơn một năm qua ông Putin đã phải căng mình chống đỡ lệnh trừng phạt của Hoa Kỳ và châu Âu sau khi chiếm đóng Crimea cùng với giá dầu toàn cầu sụt giảm.

“Nga phụ thuộc vào sự phát triển của Trung Quốc khi hàng hóa chủ lực của nền kinh tế được bán trên thị trường nước này đó là: dầu, khí đốt và khoáng sản,” Fiona Hill, một chuyên gia nghiên cứu về Nga đang làm việc tại Viện Brookings Washington nói. “Trung Quốc là một sự  thay thế cho châu Âu.”

Cột mốc  của mối quan hệ giữa ông Tập và ông Putin là vào tháng 1-2014 hai nước đã ký hợp đồng có thời hạn 30 năm trị giá 400 tỷ USD trong việc cung cấp khí đốt tự nhiên, theo dự kiến đợt giao hàng đầu tiên bắt đầu vào năm 2019 hoặc 2021. Sau lễ ký kết tại Thượng Hải, ông Putin đã khoe rằng thỏa thuận này là một “sự kiện lịch sử” và là cứu cánh cho Nga khi họ đang phải chịu áp lực của lệnh trừng phạt châu Âu, nó cũng giúp Nga đa dạng hóa thị trường kinh doanh năng lượng.

Nhưng giá cả chưa được công bố chính thức và với giá năng lượng tụt giảm mạnh thỏa thuận này sẽ phải thương lượng lại, ông Jonathan Stern chủ tịch chương trình nghiên cứu khí tự nhiên tại Viện Nghiên cứu Năng lượng Oxford – Anh cho biết. Trung Quốc muốn vận chuyển khí đốt đến vùng đông bắc kém phát triển và Nga đã bắt đầu chuẩn bị cho việc phân phối nhưng chỉ giới hạn về khối lượng nhất định.

Một thỏa thuận khác trong việc cung cấp khí đốt từ Tây Siberia, đã được hai nhà lãnh đạo ký tắt vào tháng 11 tại Bắc Kinh, nhưng một hợp đồng chính thức đã được dự kiến sẽ ký kết tại Bắc Kinh trong chuyến thăm lần này của ông Putin dường như đã bị chệch hướng, Giáo sư Stern nói. “Đây là hợp đồng mà ông Putin đã có thể ký kết trong tuần này, nhưng chúng tôi hiểu sẽ không thực hiện được, một phần do nhu cầu khí đốt của Trung Quốc hiện nay thấp hơn nhiều so với trước đây.”

Thỏa thuận sẽ thêm phần phức tạp khi Nga không có khả năng tài chính để xây dựng đường ống mặc dù Trung Quốc đủ khả năng tài trợ cho chương trình này ông Edward C. Chow, chuyên viên cao cấp tại Trung tâm Nghiên cứu Chiến lược và Quốc tế ở Washington cho biết. “Khi nền tài chính Nga đang gặp khủng hoảng tất nhiên Trung Quốc sẽ phải trả tiền cho việc xây dựng bằng cách này hay cách khác.”

Một chuyên gia về Trung Quốc – Nga, người luôn lạc quan về mối quan hệ với Moscow, nói rằng thỏa thuận này cũng đi vào vấn đề giá cả. “Các cuộc đàm phán phải đối mặt với nhiều khó khăn do giá dầu sụt giảm,” Zhao Huasheng, giám đốc Trung tâm nghiên cứu về Nga và châu Á tại Đại học Fudan ở Thượng Hải nói. “Chúng ta phải tính toán lại tất cả các chi phí và cố gắng để thúc đẩy cho việc giảm giá.”

Tại Moscow cũng có quan điểm tương tự như vậy, sự lạc quan về việc Trung Quốc giúp đỡ đáng kể cho Nga để thoát khỏi khủng hoảng kinh tế đã bị phai mờ.

“Hy vọng lớn về việc Trung Quốc sẽ là cứu tinh để giúp Nga duy trì chống lại các biện pháp trừng phạt và giá dầu giảm đã không thành hiện thực,” Alexander Gabuev, một nhà phân tích về quan hệ Nga-Trung Quốc tại Trung tâm Carnegie Moscow nói.

“Đó là một mối quan hệ chỉ mang tính biểu tượng – chỉ là cơ sở gây biến động nhỏ,” ông nói. Thành phần ưu tú trong điện Điện Kremlin đã “thất vọng vì không thể nhanh chóng biến thành sự thật như những người Nga đang hy vọng.”

Nhu cầu của Nga đối với hàng hóa của Trung Quốc đã giảm 40%, hàng may mặc giảm 50% so với cùng kỳ năm ngoái, ông Gabuev nói. Đồng rúp biến động đã khiến nhà đầu tư Trung Quốc thận trọng và nỗ lực để ngân hàng các nước phối hợp hành động chưa có kết quả. Bởi vì mục đích thương mại hai chiều 100 tỷ USD không thể đạt được trong năm 2015 và kế hoạch tăng lên 200 tỷ USD vào năm 2020 cũng có thể là điều quá viển vông, quan chức Nga nói. Thoả thuận giảm giá năng lượng không phải là nạn nhân duy nhất của sự suy thoái kinh tế.

Một tuyến đường sắt cao tốc Trung Quốc đã tuyên bố sẽ xây dựng nối liền Bắc Kinh đến Moscow đang bị nghi ngờ về tính khả thi của nó vì Trung Quốc. Họ là chuyên gia về xây dựng và đang yêu cầu Nga phải thanh toán. Gần 500 dặm đầu tiên từ Moscow đến Kazan, đã được lên kế hoạch trước khi World Cup 2018 diễn ra. Nhưng công việc vẫn chưa bắt đầu và không có dấu hiệu nào đang được tiến hành, bà Hill nói. “Người Nga sẽ không có tiền để xây dựng và người Trung Quốc sẽ không làm điều đó miễn phí.”

Tình bạn giữa hai ông Putin và Tập Cận Bình chiếm được sự chú ý của hai quốc gia vì cả hai người đều muốn tạo dựng hình ảnh của quyền lực, thậm chí đến mức táo bạo. Trong các cuộc họp mặt toàn cầu trên “sân khấu” cả hai ông đều dành sự ngưỡng mộ lẫn nhau. Tại một cuộc họp của các nhà lãnh đạo châu Á trên đảo Bali – Indonesia vào năm 2013, ông Tập đã mời ông Putin một chiếc bánh sinh nhật. Tại Bắc Kinh vào tháng Mười ông Putin đã chứng minh cho ông Tập thấy những ưu điểm của điện thoại di động do Nga sản xuất. Sự ngưỡng mộ lẫn nhau được thể hiện một cách rõ nét đáng được lưu ý hơn vì những mối quan hệ lâu dài trong cuộc Chiến tranh lạnh giữa Trung Quốc và Liên Xô, nhưng nó bị thách thức trong cuộc đe dọa tấn công hạt nhân vào năm 1969 vì tranh chấp biên giới. Nhiệm kỳ của Mikhail S. Gorbachev khi nắm quyền lãnh đạo Liên Xô đã chao đảo vì Trung Quốc vẫn còn hiện diện.

“Chưa bao giờ hai nước có một mối quan hệ chặt chẽ như thời gian gần đây,” Bà Hill nói. “Sự thành công của Trung Quốc đã chắp cánh cho các lợi ích của Nga.” Mặc dù tốc độ tăng trưởng của Trung Quốc đã chậm lại, nhưng Trung Quốc dường như vẫn còn là điểm “sáng” đối với người Nga so với quan hệ lạnh nhạt với EU và Ukraina trong các vấn đề kể cả kinh tế. Các biện pháp trừng phạt Nga sau khi sáp nhập Crimea và hỗ trợ cho ly khai ở Ukraina cũng đã đẩy hai nước xích lại gần nhau.

Cả hai nhà lãnh đạo đều tự hào rằng họ đã nâng tầm quan hệ hai nước lên thành quan hệ đối tác chiến lược; Để chứng mình cho điều này Nga và Trung Quốc vừa tổ chức cuộc tập trận hải quân chung ở Địa Trung Hải và biển Nhật Bản. Họ cũng đã tham gia cuộc họp tại Liên Hợp Quốc trong việc phản đối sáng kiến của Mỹ tại Libya, Syria và đã đưa ra quan điểm tương tự về vấn đề Iran.

Tuy nhiên vẫn có những giới hạn đối với lợi ích chiến lược của họ. Hành động của Nga tại Crimea và đặc biệt là ở Ukraina đã làm Trung Quốc cảnh giác, nơi Bắc Kinh đã đầu tư về thương mại và quân sự. Trung Quốc cũng lo ngại rằng Crimea ly khai khỏi Ukraina có thể là tiền lệ xấu cho các vùng lãnh thổ của Trung Quốc như Tây Tạng, Tân Cương hay sẽ làm cả thế giới công nhận Đài Loan độc lập.

Tại khu vực Trung Á họ là đối thủ cạnh tranh chứ không hoàn toàn là bạn bè hợp tác, đặc biệt khi Trung Quốc mua năng lượng của các nước đang nằm trong quỹ đạo của Nga, vì nếu Trung Quốc muốn họ có thể chọn thi trường năng lượng Nga thay vì ở Trung Á.

Chính quyền Obama đã đáp lại tình bạn hai nước bằng một sự lãnh đạm nhất định, họ cho rằng Nga sẽ không tránh khỏi là một gánh nặng cho Trung Quốc, đặc biệt trong thời buổi kinh tế khó khăn.

Theo lời ông Douglas H. Paal, phó chủ tịch phụ trách nghiên cứu tại Quỹ Carnegie vì Hòa bình quốc tế, “Washington dường như nghĩ rằng Putin là gánh nặng hơn lợi ích cho Bắc Kinh.”

Trọng Nghĩa (theo Nytimes)