Bộ Ngoại giao Mỹ ngày 4/12 tuyên bố
“Các sự kiện gần đây – bao gồm việc gián đoạn cuộc điều tra tham nhũng cấp cao, bắt giữ các quan chức của Cục Phòng chống Tham nhũng quốc gia Nabu và thu giữ các hồ sơ nhạy cảm của NABU – làm dấy lên lo ngại về cam kết của Ukraina chống tham nhũng. Những hành động này làm suy yếu niềm tin cộng đồng và dẫn tới nguy cơ làm xói mòn sự ủng hộ quốc tế cho Ukraina.” EU và IMF cũng bày tỏ mối quan ngại tương tự.
Ngoại trưởng Rex Tillerson đã phản ứng giận dữ trước các cuộc tấn công vào NABU. Cơ quan này được thành lập với sự hỗ trợ của Hoa Kỳ. Washington đã cử những chuyên gia của FBI đến NABU để giúp đào tạo các nhân viên. Văn phòng Tổng công tố (PGO) đã làm suy yếu vai trò của FBI bằng cách rò rỉ tên của các nhân viên bí mật của NABU, điều này có thể gây nguy hiểm cho họ.
Đây là một hành động vô ơn của Kiev đối với Mỹ.
Cuộc chiến ở NABU chỉ đơn giản là bước đi mới nhất của hệ thống cũ của Ukraina nhằm hủy diệt những thành tựu của các nhà cải cách. Cùng với luật yêu cầu tất cả các quan chức công khai khai báo tài sản kết hợp với những người Ukraina cũ đang làm suy yếu tổ chức chống tham nhũng khác của Ukraina được xây dựng với sự giúp đỡ của phương Tây.
Tình hình trở nên tồi tệ hơn khi Trung tâm Hành động Chống Tham nhũng (AntAC) cho hay, các tổ chức chống tham nhũng bị trấn áp, bị quấy rối. Lãnh đạo của họ từng là nạn nhân của các chiến dịch bôi nhọ, phỉ báng và hăm dọa do cơ quan An ninh Ukraina (SBU) thực hiện.
Hai tổ chức phi chính phủ khác đang giúp phá vỡ hệ thống buôn bán ma túy bất hợp pháp do “pharma mafia” tham nhũng của Ukraina đứng sau cũng là mục tiêu của các chiến dịch quấy rối nghiêm trọng mà không bị pháp luật xử lý. Trên tất cả, có lẽ đáng sợ nhất là việc hai nhà hoạt động tại thành phố Kharkiv bị đánh đập dữ dội bởi những kẻ giấu mặt. Vụ việc khiến EU nổi giận và yêu cầu nhà chức trách phải đảm bảo an toàn cho các nhà hoạt động tránh những vụ tấn công trong tương lai.
Hoa Kỳ là nước san sẻ nhiều nhất cho Ukraina. Vì Washington đang cố gắng muốn Ukraina trở thành một quốc gia dân chủ hùng cường. Hoa Kỳ đã bảo lãnh hàng tỷ đô la với chủ nợ để cho Kiev vay – nghĩa là người đóng thuế Mỹ sẽ phải trả khoản bảo lãnh này nếu Ukraina không thể trả nợ. Hoa Kỳ cũng đã cung cấp 750 triệu đô la Mỹ về quốc phòng cho Ukraina. Ngoài ra, Washington và các đồng minh đã hỗ trợ Ukraina bằng cách áp dụng các biện pháp trừng phạt kinh tế đối với Nga để phản ứng việc Nga sáp nhập Crimea và can thiệp vào phía đông Ukraina.
Tuy vậy cho đến nay Kiev vẫn làm phương Tây thất vọng. Vậy Mỹ và đồng minh nên dùng những biện pháp gì để hướng Ukraina đi đúng quỹ đạo như dân Ukraina và họ mong muốn?
Thứ nhất, phương Tây nên sử dụng đòn bẩy tài chính chống lại Kiev. Điều này có nghĩa là ở mức tối thiểu IMF phải yêu cầu thành lập một tòa án chống tham nhũng độc lập. Ủy ban Venice của Hội đồng châu Âu gần đây cung cấp các hướng dẫn rõ ràng về cấu trúc và cách vận hành tòa án này và không có lý do gì để ngăn chặn hay trì hoãn thêm nữa. Hoa Kỳ và EU cũng phải cùng nhau cho Kiev biết rằng nếu tiếp tục chống lại NABU và các nhà hoạt động chống tham nhũng họ sẽ đóng băng thậm chí chấm dứt tất cả các khoản tài trợ, ngoại trừ viện trợ nhân đạo.
Thứ hai, phương Tây phải chấp nhận một thực tế rằng họ đã sai khi ủng hộ các nhà lãnh đạo tồi ở Ukraina. Tổng thống Petro Poroshenko hầu hết đã thất hứa khi tuyên bố sẽ làm sạch hệ thống tham nhũng. Thật vậy, thực tế phiền toái đã xảy ra kể từ khi chính Poroshenko nắm quyền kiểm soát PGO và SBU – những cơ quan bị buộc tội làm suy yếu cuộc chiến tranh trong lòng Ukraina – nhiều người tin rằng ông đang trấn áp những người bất đồng chính kiến và làm mất uy tín các nhà hoạt động chống tham nhũng, chống lại cuộc bầu cử. Đó không phải là loại lãnh đạo Washington nên tin cậy và trong khi phương Tây (và người Ukraina) đang bị mắc kẹt với Poroshenko cho đến bây giờ, Mỹ và các đồng minh nên chuẩn bị những phương án khi Poro không đủ uy tín. Điều này có nghĩa là không có thảm đỏ ngoại giao cho Poroshenko trong các cuộc họp chung của Quốc hội. Washington cũng phải công khai đồng quan điểm thậm chí là ủng hộ các chính trị gia cải cách như cựu Chủ tịch Ủy ban chống tham nhũng  Nghị viện Ukraina, Yegor Sobolev. Hỗ trợ và tăng cường các tổ chức phi chính phủ chống tham nhũng.
Cuối cùng, Tillerson nên thành lập một ban cố vấn bao gồm đại diện của các tổ chức xã hội dân sự uy tín nhất, mạnh nhất và khi các quan chức cao cấp của Mỹ đến thăm Kiev, họ nên gặp gỡ công khai với những nhà cải cách này để chứng minh sự ủng hộ của Hoa Kỳ. Các bước nêu trên sẽ là một thông điệp rõ ràng cho Poroshenko và các tầng lớp chính trị khác của Kiev: Phương Tây cam kết với nhân dân Ukraina, chứ không phải cho vận mệnh chính trị cá nhân của các nhà lãnh đạo.
Phương Tây cũng nên “đánh” các chính trị gia tham nhũng và những người thân của họ khi họ bòn rút tiền trong túi của người dân Ukraina. Hàng năm hàng tỷ đô la tiền bẩn đã rời khỏi Ukraina và phần lớn tìm nơi “trú ngụ” ở phương Tây. Các quan chức Mỹ và châu Âu nên ưu tiên đóng băng tài sản của những quan chức tham nhũng Ukraina và những người bạn của họ là đầu sỏ chính trị theo đạo luật Magnitsky toàn cầu năm 2016. Theo đó sẽ cho phép chính quyền Trump áp dụng lệnh cấm và trừng phạt đối với cá nhân bất cứ nơi nào trên thế giới với tội danh vi phạm nhân quyền và tham nhũng. Các nhà lãnh đạo cao cấp của PGO và SBU cần phải có sự giám sát đặc biệt. Các quan chức Ukraina bị buộc đồng lõa trong các cuộc tấn ông bạo lực đối với các nhà hoạt động chống tham nhũng cũng nên được nhắm mục tiêu theo luật pháp.
Ukraina không phải là nhà nước thất bại như một số nhà phân tích khẳng định. Thật vậy, với dân số được giáo dục tốt và gần gũi châu Âu, triển vọng dài hạn của đất nước rất sáng sủa. Tuy nhiên, như Tillerson đã cảnh báo, Ukraina có thể “đánh mất linh hồn để tham nhũng” nếu tiếp tục trong tiến trình hiện tại của họ. Và chỉ có cải cách của Ukraina cùng sự giúp đỡ của những người bạn phương Tây mới đảm bảo điều này không xảy ra.

Dương Chuyên